 |
| Bildo ĉe www.satesperanto.org |
Apartigi la du elementojn
kaj tiel eviti duoblan negacion oni povas ankaŭ per aliaj interpunkciaj
rimedoj, ekzemple:
Mortopuno neniam,
nenie
Mortopuno neniam...
nenie
Mortopuno? Neniam!
Nenie!
Tian apartigon oni
povas atingi ankaŭ per konjunkcio:
Mortopuno neniam
kaj nenie
Sen tiaj rimedoj,
la du neaj adverboj kunpuŝiĝus kaj nuligus unu alian, detruante la negacian rezulton:
«Mortopuno neniam nenie». Per ĉi lasta frazo oni ja transdonus la ideon, ke mortopuno neniam
estas en neniu loko, kio signifus, ke ĝi ĉiam estas ie...
Kiam oni parolas,
interpunkciajn signojn anstataŭas tono kaj paŭzoj. Oni do faru sufiĉe
percepteblan paŭzon inter neniam kaj nenie, por eviti eventualan
miskomprenon!
La glumarka vortumo
revenis al mi en la kapon, kiam antaŭ nelonge, en la fejsbuka listo Ateneo sen buŝumo, David Trembla sentreme riproĉis zamenhofan
frazon, cititan en PMEG: «Esperanto estas nenies
propraĵo, nek materiale, nek morale». Tiun frazon li eĉ etikedis erara,
asertante, ke ĝi egalas al «Esperanto estas ies propraĵo kaj materiale kaj
morale», kiun signifon Zamenhof certe ne celis.
Nu, temas pri
obĵeto ne nur lia. Jam antaŭe, en interesa artikolo en la retejo de
El Popola Ĉinio, sub la
signifoplena titolo «同义叠用 (Pleonasmo)», oni citis tiun frazon kaj rekomendis, ke «laŭ
logiko» (按照逻辑) oni skribu «Esperanto estas nenies propraĵo kiel en
rilato materiala, tiel ankaŭ en rilato morala» aŭ «Esperanto estas nenies
propraĵo ne nur en rilato materiala, sed ankaŭ en rilato morala».
La diritan frazon
citas ankaŭ Plena Analiza Gramatiko (PAG), en
la subĉapitro «Duobla negacio», sub la ĉapitro «Neado kaj jesado», kie oni
legas i.e., ke «en kelkaj esceptaj okazoj, oni trovas ripeton de neaj vortoj
sen detruo de la neado, sed male kun nea emfazo» kaj ke, «Tia emfazo pli ofte
renkontiĝas ĉe Zamenhof ĉe la duobla nek [...]» (p. 127 de 5a eldono,
1985).
La saman frazon, plie,
citas Alec Venture en sia utila sed nun
bedaŭrinde apenaŭ konata verko Laŭokazaj lingvaj notoj, en
kiu li proponas, pri du aliaj samtipaj zamenhofaj frazoj («Ne rigardante
flanken, nek dekstren, nek maldekstren» kaj «Li neniam koleris, nek min, nek
vin»), klarigon alispecan ol la PAGa, tamen aplikeblan ankaŭ al la frazo
riproĉata de Trembla: «Povas esti, ke la komo antaŭ la unua nek efike
funkcias kiel apartigilo inter la vorto ne kaj la dua negacio». (p. 31)
La komo do, laŭ la frapa intuicio de Venture, rolus kiel la streko en la supra
glumarka diraĵo.
La komo estas ja grava
interpunkcia signo, kiu anstataŭas parolan paŭzon, kaj paŭzo evidente prezentas
ian intencon de la parolanto. Ni imagu jenan vortumon:
Paŭlo legas nenion!
Temas pri frazo
kompleta kaj memsufiĉa. Tamen oni povas liveri pliajn detalojn pri la nelegemo
de Paŭlo:
Paŭlo legas nenion!
Nek librojn, nek gazetojn!
La supra diraĵo
konsistas el du partoj. La unua («Paŭlo legas librojn») plu estas memsufiĉa kaj
sendependa. La dua («Nek librojn, nek gazetojn») nur kompletigas, precizigas aŭ
disvolvas la unuan.
Kunligi la du partojn
oni povas ankaŭ per aliaj interpunkciaj rimedoj, laŭ la intenco de la
parolanto:
Paŭlo legas
nenion... nek librojn, nek gazetojn... (malpli emfaza vortumo, kun eĉ ironia
nuanco)
Paŭlo legas nenion:
nek librojn, nek gazetojn. (pli formala vortumo, sen aparta montro de emocio)
Paŭlo legas nenion,
nek librojn, nek gazetojn. (vortumo same formala kiel la antaŭa, sed kun pli
mallonga paŭzo inter la du frazeroj)
En ĉiuj ĉi-supraj
vortumoj tamen gravas kaj esencas tio, ke la unua parto ĉiam restas memsufiĉa,
sendependa kaj memstara, ke ĝia negacio nek influas la negacion de la dua, nek
estas influata de ĝi. La negacio de la dua parto, esprimata per la paro nek...
nek, estas nura konfirmo, emfazo, precizigo aŭ kompletigo de la negacio
trovebla en la unua parto. Pravas do Kalocsay/Waringhien, kiam ili parolas pri
«nea emfazo», kaj pravas ankaŭ Venture, kiam li perceptas la gravan rolon de la
komo «kiel apartigilo inter la vorto ne kaj la dua negacio».
Miroslav Malovec, en sia Gramatiko de Esperanto (kiun
la erudicia esperantologo Bernard Pabst, en sia tre
interesa blogo, prave epitetas «konciza,
senpompa, simpla broŝuro, sed surprize densa, trafa kaj bona»), asertas i.a.,
ke «Sole en la kunordita rilato du negacioj ne detruas unu la alian: Neniam
kaj nenie mi vidis ion similan» (p. 56). Necesas tamen tiun aserton kompletigi
per mencio pri la rolo de interpunkcia signo (plejofte komo) kiel anstataŭa
esprimilo de tia rilato kunordiga.
Pliaj
zamenhofaj ekzemploj
Kun la celo analizi
pli detale la demandon, mi prezentu kronologie kaj komentu ĉi-sube ĉiujn
ĉi-tipajn zamenhofajn frazojn, kiujn mi sukcesis trovi (la grasigoj estas
miaj):
(1)
«Ne estas ankoraŭ tempo diri ion difinitan pri la Ligo, nek por, nek
kontraŭ [...]» (La Esperantisto 1890, n-ro
12, p. 58; OV p. 84)
La
dua parto («nek por, nek kontraŭ») nur disvolvas kaj kompletigas la signifon de
la io trovebla en la unua parto. Temas do ne pri ajna io, sed pri io por
aŭ kontrau la Ligo. Tamen, sen la dua parto, la unua plu estus memsufiĉa kaj
komprenebla (kvankam malpli kompleta, malpli informa).
(2)
«Esperanto estas "nenies propraĵo", nek en rilato materiala, nek
en rilato morala.» (en Lingvo Internacia, 1905, n-ro 14, p. 312; OV
238)
Temas
pri la frazo jam plurfoje citita supre. La dua parto («nek en rilato materiala,
nek en rilato morala») nur precizigas la nenieson de la propraĵo, menciitan en
la unua parto. Tamen ties negacion ĝi tute ne ŝanĝas nek nuligas. Tion pruvas
aliigo interpunkcia:
Esperanto
estas "nenies propraĵo"! Nek en rilato materiala, nek en rilato morala!
Imagu
oratoron, kiu eldiras la unuan parton, kaj kiun tuj poste interrompas la
publiko per forta aplaŭdo kaj braveo, kio estigas sufiĉe longan paŭzon inter la
du partoj. Kiam li eldiras la duan parton, post la longa paŭzo, ĝia negacio
retenas la ideon, la intencon kaj, precipe, la forton, la "ardon" de lia
vortumo, dum aliaj rimedoj (kiel ekzemple, tiuj proponitaj en la menciita ĉina
retejo), tian impreson apenaŭ transdonus.
(3)
«Mi, per Dio, ne estas kulpa, nek anime, nek korpe!» (La Revizoro, Akto kvara, Sceno XV, en La Revuo 1907, n-ro 5, p. 212; pvz, parto dua, vol. 2, 1988,
p. 64)
La
rusa originalo tekstas jene: Я,
ей-ей, не виноват ни душою, ни телом.
La
serio ne — nek — nek en la zamenhofa traduko
respondas al не — ни — ни en la rusa originalo. Tamen temas ne nepre pri
imito de la rusa sintakso. Ankaŭ ĉi-fraze validas la sama interpreto, antaŭe
prezentita. La dua parto («nek anime, nek korpe») nur precizigas la
senkulpecon, menciitan en la unua parto. Tamen ties negacio, pro la koma
apartigo, estas sendependa kaj ne influas la negacion de la unua parto, ne
detruas ĝin.
(4)
«ŝi nenion atingos de mi, nek per petoj, nek per minacoj.»
(Georgo Dandin, Akto tria,
Sceno deka, La Revuo, 1908, n-ro 23, p. 10; pvz, parto dua, vol.
3, 1988, p. 35).
La
franca originalo tekstas jene: elle ne
gagnait rien après moi, ni par prières ni par menaces.
La
serio nenion — nek — nek en la zamenhofa traduko respondas al ne +
rien — ni — ni en la franca originalo. Tamen temas ne nepre
pri imito de la franca sintakso. Denove aplikeblas la antaŭa interpreto: la dua
parto («nek per petoj, nek per minacoj») nur precizigas la cirkonstancojn de la
neatingebleco, menciita en la unua parto, sed la dua negacio, pro la koma
apartigo, ne influas nek detruas la unuan.
(5)
«li ne plu scias, nek kion li diras, nek kion li faras.» (Georgo
Dandin, Akto tria, Sceno dek dua, La Revuo, 1908, n-ro 23, p. 11; pvz,
parto dua, vol. 3, 1988, p. 36)
La
franca originalo tekstas jene: il ne
sait plus ni ce qu’il dit, ni ce qu’il fait.
La
serio ne — nek — nek en la zamenhofa traduko respondas al ne —
ni — ni en la franca originalo. Tamen temas ne nepre pri imito de la
franca sintakso. Ĉi-foje la nek-nek-frazero, anstataŭ roli kiel precizigilo de
vorto menciita en la unua parto, konsistigas la rektan objekton de ties verbo (scias).
Temas do pri negacia emfazo, kiu plifortigas la aluditan sensciecon.
 |
| Fama traduko de LLZ 4a eld., ĉe E.F.E. Bildo ĉe ipernity.com |
La
pola originalo tekstas jene: każdy śpieszył to do interesów
swych, to do przyjemności; nie oglądał się ani na lewo, ani
na prawo.
La
serio ne — nek — nek en la zamenhofa traduko respondas al nie —
ani — ani en la pola originalo. Tamen temas ne nepre pri imito de la
pola sintakso. La nek-nek-frazero («nek dekstren, nek maldekstren») estas nura
precizigo de la vorto flanken, menciita en la unua parto, sed ĝia
negacio estas sendependa kaj ne retroefikas.
(7)
«La patro estis bona, li neniam koleris, nek min, nek
vin...» (Marta, 1910, p. 5 de la 4a eldono, ĉe E.F.E., 1968).
La
pola originalo tekstas jene: Ojciec był dobry, nigdy nie
gniewał się ani na mnie, ani na ciebie...
La
serio neniam — nek — nek en la zamenhofa traduko respondas al nigdy
nie — ani — ani en la pola originalo. Tuj falas en la okulojn
la duobla negacio en la unua pola frazero (nigdy nie gniewał
się, laŭvorte, «neniam *ne koleris»), kiun Zamenhof evidente ne imitis en
sia traduko, ĉar Esperanto prave sekvas ne la slavan kaj latinidan, sed la
ĝermanan kaj latinan modelon, laŭ kiu duobla neo egalas al jeso.
Ĉi-foje
la nek-nek-frazero, anstataŭ roli kiel precizigilo de vorto menciita en la unua
parto, konsistigas la rektan objekton de ties verbo (koleris). Tamen tiu
frazero povus roli kiel precizigilo, se la aŭtorino eventuale estus skribinta nigdy
nie gniewał się na nas, ani na mnie, ani na ciebie
(«li neniam koleris nin, nek min, nek vin»). Tiuokaze,
«nek min, nek vin» estus nura precizigilo de la rekta objekto nin. En
ambaŭ okazoj, la negacio de la dua parto estas sendependa kaj ne detruas la
unuan.
(8)
«Marta vidis nenion, nek la krutajn tegmentojn, [...], nek
la mallumajn fummalpurigitajn kamentubojn, [...], nek la stratajn
lanternojn [...].» (Marta, 1910, p. 17 de la 4a eldono, ĉe E.F.E.,
1968).
La
pola originalo tekstas jene: Marta nie widziała nic:
ani stromych dachów, [...], ani ciemnych, zakopconych
kominów [...], ani latarni ulicznych [...].
La serio nenion — nek — nek — nek en la
zamenhofa traduko respondas al nie + nic — ani — ani
— ani en la pola originalo. Ree falas en la okulojn la
duobla negacio en la unua pola frazero (Marta nie widziała nic,
laŭvorte, «Marta nenion *ne vidis»), kiun Zamenhof evidente ne imitis en sia
traduko, pro la motivo jam menciita.
Ĉi-okaze
la longa nek-nek-nek-serio nur disvolvas kaj precizigas la rektan objekton de
la verbo trovebla en la unua parto (nenion). Tiel elegantan disvolvon
kaj precizigon apenaŭ eblus atingi alie, ol per ripetado de nek.
Evidente, oni povus apartigi (kaj sendependigi!) la negacion de la unua parto (nenion)
disde de la negacia serio de la dua parto (nek — nek — nek) per
alia rimedo ol komo, ekzemple per dupunkto, eble pli trafe, kiel en la pola
originalo: «Marta vidis nenion: nek la krutajn tegmentojn, [...],
nek la mallumajn fummalpurigitajn kamentubojn, [...], nek la
stratajn lanternojn [...].»
(9)
«post kelke da tagoj ŝi jam ne havus por kio aĉeti nek tagmanĝon
por vi kaj por si, nek lignon por fari fajron.» (Marta 1910, p.
40 de la 4a eldono, ĉe E.F.E., 1968)
La
pola originalo tekstas jene: za kilka dni nie miałaby
już za co kupić ani obiadu dla ciebie i dla siebie, ani drewek do
zapalenia w piecu.
La
serio ne — nek — nek en la zamenhofa traduko respondas al nie —
ani — ani en la pola originalo. Nun falas en la okulojn la manko de
komo inter la negacio de la unua parto («ne havus») kaj la negacio de la dua
(«nek tagmanĝon [...] nek lignon»). Manke de la kutima apartigilo, kiu ordinare
sendependigas la du negaciojn, oni eble atendus alispecan vortumon, kiel «ŝi
jam ne havus por kio aĉeti tagmanĝon por vi kaj por si, nek
lignon por fari fajron». Kial Zamenhof ne vortumis tiel? Ĉu li simple paŭsis la
polan? Nu, eble la pola vortumo iom influis lin, sed verŝajne lin decidigis
precipe tio, ke eventuala manko de nek antaŭ «tagmanĝon» igus la
esprimon «nek lignon» dubasenca, ĉar oni ne plu certus, ĉu ĝi rilatas al la
verbo «havus» aŭ al la verbo «aĉeti». Per simpla almeto de "pleonasma" nek
antaŭ «tagmanĝon», la frazo fariĝas tute klara kaj nemiskomprenebla.
Rimarkindas
ankaŭ tio, ke Zamenhof kuraĝe tradukis laŭvorte la polaĵon nie
miałaby już za co kupić: «ŝi jam ne havus por kio
aĉeti». La esprimo «ne havi por kio» estas neofta en Esperanto, kvankam ĝi ne
estas nur pola. En la portugala, ekzemple, oni uzas tre similan vortumon, tamen
kun alia prepozicio: (ela) já não teria com que comprar (laŭvorte: «ŝi
jam ne havus kun kio aĉeti»).
(10)
«Neniam, nek en la tagoj de bonstato, nek en la momento de
la mizeriĝo, nek en la tempo, kiam ŝi provis diversajn vojojn [...], neniam
Marta prezentis al si, ke ŝiaj fortoj estas tiel malgrandaj [...].» (Marta
1910, p. 111 de la 4a eldono, ĉe E.F.E., 1968)
La
pola originalo tekstas jene: Nigdy, przenigdy, ani
w dniach pomyślności i dostatku, ani w chwili zapadnięcia w samotność i
ubóstwo, ani nawet w porze, w której próbowała wstępować na różne drogi
[...], Marta nie wyobrażała sobie, aby siły jej były tak słabe
[...].
La
serio neniam — nek — nek — nek — neniam en la zamenhofa
traduko respondas al nigdy, przenigdy — ani — ani —
ani — nie en la pola originalo. Falas en la okulojn la
duobla negacio en la pola teksto (nigdy, przenigdy [...] nie, «neniam
plu *ne»), kiun Zamenhof lerte evitis per koma apartigo kaj ripeto de neniam
en la lasta parto de la longa frazo. Rimarkindas ankaŭ tio, ke la serio nek —
nek — nek, kome apartigita disde la unua kaj de la dua neniam,
negacie izoliĝas de tiuj du adverboj kaj ne influas nek nuligas ilian negacian
valoron.
(11)
«Restis nenio absolute, nek por mordi, nek por gluti.» (Proverbaro, 1910, proverbo n-ro
2145, p. 75 de la dua eld., ĉe Stafeto, J. Régulo, La Laguna 1974)
Kiel
en antaŭaj frazoj ĉi-specaj, la dua parto («nek por mordi, nek por gluti»)
estas nura disvolvo kaj precizigo de la adverbo nenio, kiu sidas en la
unua parto, kaj ĝia negacia valoro izoliĝas per koma divido inter la du partoj
de la frazo.
(12)
«La homoj venis en grandaj amasoj, estis granda kurado kaj puŝiĝado, tamen neniu
sukcesis, nek la unuan, nek la duan tagon.» (Fabeloj de Andersen, dua
parto. Parizo. Esperantista Centra Librejo, 1016, p. 62; pvz parto dua,
vol. 7, 1992, p. 304)
La
dana originalo tekstas jene: Folk
strømmede til, der var en Trængsel og en Løben, men det lykkedes ikke, hverken
den første eller anden Dag.
La
dua parto (men det lykkedes ikke, hverken den første eller
anden Dag) signifas laŭvorte «tio ne sukcesis, nek la unuan, nek
la duan tagon». Mi atentigu, ke, en la dana, duobla neo egalas al jeso, aŭ
alivorte, du negacioj nuligas sin reciproke. Malgraŭ tio, en la supra frazo, la
paro hverken — eller («nek — nek») de la dua frazero ne detruas la
negacion de la unua frazero, esprimitan per ikke («ne»)! Okulfrapas
ankaŭ tio, ke la du frazerojn disigas komo, kiu ŝajne ankaŭ ĉi-lingve rolas
kiel apartigilo, izolante la du negaciojn kaj nuligante ilian interefikon.
Tamen
ni scias, ke la andersenajn fabelojn Zamenhof tradukis ne el la dana originalo.
Tion ja li mem asertis en jena poŝtkarto, sendita al Blicher (plej probable Martin Blicher) je 1908-04-30:
Kara
Sinjoro!
Vi
estas tute prava. Mi mem sentis, ke mia traduko de Andersen enhavos multe da
nekorektaĵoj pro tio, ke mi tradukis ne el la originalo. Sed la danan lingvon
mi ne konas; mi tamen tiel forte amas kaj adoras Vian grandan verkiston, ke mi
ne povis rifuzi al mi la plezuron esperantigi kelkajn liajn fabelojn. Sed
kompreneble estos multe pli bone, se Andersenon tradukos ia dano, kaj mi estos
tre ĝoja, se iu dano, kiu posedas bone Esperanton, volos preni sur sin la
tradukon de ĉiuj fabeloj de Andersen.
Via L.
Zamenhof
(en
pvz, kajero 8, 1980, p. 255-256)
Zamenhof
tradukis plej probable el la germana, sed kiun tradukon li uzis? Nu, Wilhelm Wingen, en sia artikolo La Zamenhofa pasivo,
enpresita en la festlibro Li kaj ni (p. 369-378)
asertis, ke Zamenhof tradukis la Fabelojn de Andersen el Andersens
sämmtliche Märchen, germana traduko de H. Denhardt, publikigita de Reclam
en Lepsiko (1875), sed li prezentis nenian pruvon pri tio. Tiun tradukon
mi ne sukcesis konsulti, sed mi konsultis pli fruan tradukon (1872), de
Julius Reuscher, bele ilustritan de Ludwig Richter (1803-1884), aperintan ĉe Günther,
ankaŭ en Lepsiko, kaj ŝajne sufiĉe furoran, ĉar ĝis 1984 oni reeldonis ĝin ne
malpli ol 31-foje. Jen kiel tekstas la supra frazo en tiu germana versio (p. 296):
Die
Leute strömten herzu, da war ein Gedränge und ein Laufen, aber es glückte nicht,
weder den ersten noch den zweiten Tag.
Kvankam
ankaŭ en la germana, same kiel en la dana, du negacioj nuligas sin reciproke,
tamen la paro weder — noch («nek — nek») de la dua frazero ne detruas la
negacion de la unua frazero, esprimitan per nicht («ne»), kaj ankaŭ
ĉi-traduke la du frazerojn disigas komo, kiu ŝajne denove rolas kiel
apartigilo, izolante la du negaciojn kaj nuligante ilian interefikon.
La
samajn sintaksajn trajtojn, kun koma apartigo de la du frazeroj kaj izoliĝo de
ambaŭflankaj negacioj, mi trovis ankaŭ en jena nederlanda traduko, en kiu tamen min surprizas la paro niet
— niet anstataŭ noch — noch («nek — nek»):
De
mensen stroomden toe, er waren een gedrang en geloop, maar het lukte niet,
niet op de eerste, en niet op de volgende dag.
Konklude
Ŝajnas
do, ke ĉi-specajn nek-nek-frazojn zamenhofajn bone subtenas analogaj vortumoj
en lingvoj latinidaj, slavaj kaj ĝermanaj. En la lastaj (kaj ankaŭ en
Esperanto), malgraŭ la ordinara reciproka detrua forto de du negacioj, per koma
apartigo okazas izoliĝo de ambaŭflankaj negacioj, kiuj tiel perdas sian nuligan
interefikon.
La
abundaj ĉi-supraj ekzemploj, kaj el originalaj tekstoj kaj el tradukoj
plurlingvaj, montras, ke ĉi-specaj nek-nek-frazoj fontas ne el plumeraroj aŭ
preteratento de Zamenhof, sed el konscia elekto, gramatike pravigebla kaj
stilistike praviginda. Esperantan vortumadon oni prefere analizu ne algebre kaj
redukte, sed multflanke, plurfonte kaj vastpaletre.
P.S.
Plej
multaj el la ĉi-supre montritaj ekzemploj originas el Marta, kiun
Zamenhof tradukis el la pola: eble tial, ke la paro ani — ani estas ofta
en tiu lingvo (aŭ almenaŭ ĉe la aŭtorino de Marta). Tamen ne ĉiam
Zamenhof povis traduki ani — ani per nek — nek. Jen ekzemplo:
«kiel
feliĉa, bonega estas la pozicio de tiu virino, kiu tamen ne ŝajnas tre
klera nek tre simpatia!» (Marta, p. 30 de la 4a eldono, ĉe
E.F.E., 1968)
La
pola originalo tekstas jene: jakże szczęśliwą, świetną jest
pozycja tej kobiety, która jednak nie wydaje się ani bardzo
ukształconą, ani wielce pociągającą!
En tiu ĉi pola frazo ni renkontas klaran duoblan negacion (nie / ani — ani), kiu kondukus al absurda vortumo en Esperanto («ne ŝajnas nek tre klera nek tre simpatia»). Tial Zamenhof devis rezigni la unuan nek.
En tiu ĉi pola frazo ni renkontas klaran duoblan negacion (nie / ani — ani), kiu kondukus al absurda vortumo en Esperanto («ne ŝajnas nek tre klera nek tre simpatia»). Tial Zamenhof devis rezigni la unuan nek.
